Zasady i cele stosowania dodatków kiszonkarskich
Wykorzystanie na szeroką skalę kiszonek jako podstawowych gospodarskich pasz w żywieniu bydła jest w warunkach klimatycznych Polski ze wszech miar uzasadnioną praktyką. Czy dodatki kiszonkarskie mogą polepszyć stabilność kiszonek?
W dużych, specjalistycznych fermach (szczególnie krów mlecznych) zyski z takiej technologii są bardzo znaczące. W większości przypadków wdrożone jest rozwiązanie polegające na całorocznym podawaniu zwierzętom dawek pokarmowych, w których składzie dominują właśnie kiszonki.
Spis treści
Jakość ma znaczenie
Warunkiem powodzenia takiego systemu jest użycie kiszonek o co najmniej dobrej jakości. W zrealizowaniu tego celu mogą być przydatne różnego rodzaju preparaty kiszonkarskie. Przed zakupem dodatków warto jednak zorientować się kiedy i jak je stosować, tak aby były one faktycznie przydatne przy konserwacji posiadanego akurat w gospodarstwie materiału.
Na co warto zwrócić uwagę?
W czasie procesu kiszenia należy zwracać uwagę na wiele aspektów. Są nimi m.in. ograniczanie wielkości strat, szybkie i sprawne poprowadzenie fermentacji w kierunku kwasu mlekowego i niewielkiej ilości octowego. Ważne jest także ograniczenie niekorzystnego zjawiska wtórnego psucia się kiszonki w warunkach dostępu powietrza (przy jej wybieraniu). W określonych sytuacjach dostępne są grupy dodatków kiszonkarskich, które mogą być pomocne w osiągnięciu tak zdefiniowanych celów konserwacji.
Według Niemieckiego Towarzystwa Rolniczego (DLG) dodatki kiszonkarskie dzieli się na 5 grup.
Jak dzielimy dodatki kiszonkarskie?
Na początku należy jednak podkreślić, że dodatki kiszonkarskie możemy podzielić na grupy ze względu na ich budowę (cechy strukturalne) oraz ze względu na działanie (cechy funkcjonalne).
Według pierwszego kryterium podziału zalicza się do nich:
- dodatki biologiczne (zawierające wyselekcjonowane szczepy bakterii zdolnych namnażać się w środowisku kiszonki i produkować określone produkty),
- chemiczne (kwasy organiczne i ich sole, amoniak, mocznik),
- enzymy
- oraz uboczne produkty roślinne (melasa, serwatka, słoma, suszone wysłodki, otręby).
Wedle drugiego mamy do czynienia ze stymulatorami fermentacji, inhibitorami fermentacji, inhibitorami wtórnego psucia się w warunkach dostępu powietrza, a także składnikami pokarmowymi i absorbentami.
Co decyduje o wyborze konkretnego dodatku?
Według Niemieckiego Towarzystwa Rolniczego (DLG) dodatki kiszonkarskie dzieli się na 5 grup (patrz tab. 1).
O wyborze stosowanego dodatku decydują z kolei 2 kryteria:
-
-
- rodzaj zakiszonego materiału (jego przydatność kiszonkarska)
- oraz zawartość suchej masy (patrz rys. 1).
![Zasady i cele stosowania dodatki kiszonkarskie]()
Rys. 1. Zasady stosowania dodatków kiszonkarskich przy konserwacji wysokowartościowych traw i roślin motylkowatych drobnonasiennych (lucerna, koniczyny) (zmodyfikowane za DLG).
-
| Grupa | Kierunek działania |
| 1 | Dodatki kiszonkarskie polepszające przebieg procesu fermentacji w: |
| 1a | – surowcu trudno zakiszającym się o niskiej zawartości cukru, zwiększonej pojemności buforowej, zwykle niskiej zawartości suchej masy, (motylkowate i trawy) |
| 1b | – surowcu średnio i łatwo zakiszającym się o niższej zawartości suchej masy, SM <35%, wystarczającej zawartości cukru, ograniczonej pojemności buforowej (trawy, motylkowate, kukurydza, całe rośliny zbożowe, prasowane wysłodki) |
| 1c | – surowcu średnio i łatwo zakiszającym się o wyższej zawartości suchej masy, SM >35%, wystarczającej zawartości cukru, ograniczonej pojemności buforowej (trawy, motylkowate, kukurydza, całe rośliny zbożowe, prasowane wysłodki) |
| 1d | – surowcach specjalnych (buraki pastewne, pulpy, prasowane wysłodki) |
| 2 | Dodatki polepszające trwałość tlenową kiszonek podatnych na zmiany jakościowe podczas ich wybierania ze stosu kiszonkowego, spowodowane dostępem tlenu z powietrza atmosferycznego (trawy, motylkowate, kukurydza, całe rośliny zbożowe, prasowane wysłodki) |
| 3 | Dodatki redukujące wytwarzanie soków kiszonkowych w surowcu zawierającym <25% SM (trawy, motylkowate, kukurydza, nieprasowane wysłodki) |
| 4 | Dodatki poprawiające wartość pokarmową pasz i wydajność zwierząt: |
| 4a | – stymulacja pobierania paszy |
| 4b | – poprawa strawności |
| 4c | – Copas – poprawa wydajności opasowej, |
| – Cmleko – poprawa wydajności mlecznej | |
| 5 | Dodatki o działaniu specyficznym zmniejszające liczebność bakterii Clostridium w kiszonce |
Optymalne warunki zakiszania
Trzeba jednak pamiętać, że im wyższy udział roślin motylkowatych, tym trudniej taki materiał zakisić. Z kolei w przypadku traw decydujące znaczenie odgrywa faza dojrzałości (termin zbioru), z którą związany jest poziom włókna surowego. Ponadto im starsza zielonka, tym stanowi gorszy materiał kiszonkarski, ponieważ coraz mniej jest w nim cukrów prostych – substratu dla BKM.
Bardzo dobrym materiałem kiszonkarskim są trawy zawierające poniżej 23% włókna w suchej masie, średnim – ok. 25%, a złym – powyżej 28%. Dla zielonek wilgotnych stosowane są preparaty z grupy 1a (patrz tab. 1), w tym przypadku kwasy lub ich sole (inhibitory fermentacji), ewentualnie z dodatkiem melasy.
Im wyższy udział roślin motylkowatych, tym trudniej taki materiał zakisić.
Kwas mrówkowy i serwatka
Z własnych doświadczeń wynika, że bardzo dobrym rozwiązaniem jest łączenie kwasu mrówkowego (3 l/t) z melasą (30 kg/t rozcieńczonej z wodą w proporcji 1:1). Kwas mrówkowy ma dodatkowe korzystne działanie przeciw Clostridiom, co jest szczególnie ważne przy zbiorze zielonki zanieczyszczonej ziemią. Przy okazji warto zwrócić uwagę na serwatkę – słodka zawiera laktozę (cukier mleczny), która po czasie kiszenia może być substratem dla bakterii kwasu mlekowego.
Niestety z taką serwatką dodatkowo wprowadzamy pulę wody oraz różne, nieznane nam mikroorganizmy, w tym także niekorzystne. Z tych względów na szerszą skalę nie praktykuje się takiego rozwiązania. Wcześniej przefermentowaną, zagęszczoną serwatkę można traktować jako dodatek zakwaszający. Przy bardzo dużej zawartości wody 80%≤ pomocne mogą być z kolei dodatki sorbentów z grupy 3. Należą do nich np. zwyczajna słoma w postaci sieczki, suche wysłodki, czy otręby (patrz tab. 1).
Bardzo dobrym materiałem kiszonkarskim są trawy zawierające poniżej 23% włókna w suchej masie, średnim – ok. 25%, a złym – powyżej 28%.
Dodatki w zależności od jakości zakiszania
Dla zielonek z bardzo dobrych gatunków traw z niewielkim udziałem roślin motylkowatych w przedziale zawartości suchej masy od 28 do 35% można zrezygnować całkowicie z dodatków kiszonkarskich lub stosować te z grupy 1b – homofermentatywne BKM. Dla materiału gorzej się zakiszającego („stare” trawy, dużo motylkowatych bądź motylkowate w siewie czystym) preparaty z grupy 1a – bakterie homofermentatywne z dodatkiem enzymów i/lub melasy i/lub kwasu mrówkowego (lub jego soli).
Jeżeli dysponujemy materiałem bardziej przesuszonym (powyżej 35% s.m.), warto stosować dodatki z grupy 1c – zawierające BKM o zwiększonej sile sorpcyjnej, nazywane „osmotolerancyjnymi”. Jeżeli natomiast takie kiszonki są produkowane w gorszych warunkach, tj. sposób kiszenia i wybierania budzi nasze wątpliwości (np. silos był zbyt długo napełniany, a postęp wybierania jest za wolny – zbyt duża szerokość), stosować należy dodatki z grupy 2 (wg schematu podanego na rys. 2).
Przy średniej jakości technologii zakiszania stosujemy BKM heterofermentatywne, czasem łączone z homofermentatywnymi oraz konserwanty chemiczne – kwas sorbowy, propionowy i benzoesanowy (lub ich obojętne sole). W ekstremalnie złych warunkach pomocne są już tylko preparaty z tej ostatniej grupy, przy czym mogą one być stosowane także w momencie wybierania, poprzez polewanie czoła silosu (np. 1 kg kwasu propionowego na 1 m3).
Rys. 2. Zalecenia stosowania dodatków z grupy 2 (polepszających trwałość tlenową kiszonek) (DLG).
Co z kukurydzą?
Osobnym zagadnieniem jest sensowność stosowania dodatków kiszonkarskich przy konserwacji kukurydzy. Przy spełnieniu reżimów technologicznych i zaistnieniu korzystnych warunków w czasie wzrostu i zbioru, roślina ta bezproblemowo bardzo dobrze się zakisza i nie wymaga stosowania preparatów kiszonkarskich. Natomiast w jej przypadku problem może stanowić gorsza stabilność tlenowa.
Pod rozwagę, szczególnie w silosach, które będą otwierane w lecie, może być brane użycie dodatków z grupy 2 (inhibitorów rozwoju mikroorganizmów tlenowych). Kiedy natomiast zbierana kukurydza jest mocno przesuszona (nierzadkie sytuacje posuchy w czasie wegetacji), można rozważać wykorzystanie przy jej konserwacji preparatów z pozycji 1c.
Preparaty bakteryjne bardzo często muszą być wstępnie rozpuszczane w wodzie wedle w ściśle określonej proporcji – następnie tak przygotowany roztwór roboczy jest nanoszony na zielonkę.
Jak stosować dodatki kiszonkarskie?
W momencie stosowania dodatków ważne jest dokładne zapoznanie się z instrukcją ich wykorzystania. Preparaty bakteryjne bardzo często muszą być wstępnie rozpuszczane w wodzie wedle w ściśle określonej proporcji – następnie tak przygotowany roztwór roboczy jest nanoszony na zielonkę. Najlepsze rezultaty daje zastosowanie specjalnych dozowników z dyszami natryskującymi preparaty bezpośrednio na zbieraną masę roślinną. Z kolei stosowanie preparatów chemicznych (kwasów) powinno być obwarowane przestrzeganiem zasad BHP dla substancji żrących (stój ochronny, rękawice, okulary, bardzo dokładne mycie sprzętu itp., itd.).
Stosowanie dodatków kiszonkarskich jest elementem nowoczesnej technologii konserwacji pasz i w zależności od sytuacji może pomóc w osiągnięciu najważniejszego celu – uzyskania bezpiecznej, wysokowartościowej kiszonki. Natomiast traktowanie wykorzystania tego typu preparatów jako metody maskującej błędy i zaniechania w czasie kiszenia nie przynosi spodziewanych efektów – źle ubita i przykryta zielonka, choćby ją zaprawiać „genialnymi” preparatami, nigdy nie zakisi się dobrze.
