Orkisz: mało znany, ale cenny podgatunek pszenicy

Orkisz to najstarszy podgatunek pszenicy. Współcześnie został wyparty przez nowoczesne odmiany pszenicy zwyczajnej, ponieważ plonują one zdecydowanie lepiej i łatwiej się omłacają, ale jeszcze u schyłku XIX w. był powszechnie uprawiany w całej Europie. Co go jednak charakteryzuje i w jakich gospodarstwach warto na niego postawić?

W ostatnim dwudziestoleciu można zauważyć powrót do uprawy orkiszu ze względu na jego walory zdrowotne. Związane jest to m.in. z rozwojem rolnictwa ekologicznego i modą na zdrowe odżywianie.

Opis botaniczny

Wśród orkiszy występują formy ozime i jare, ale współcześnie w uprawie dominuje forma ozima. Źdźbło orkiszu jest dość długie i dlatego jest podatne na wyleganie. Kłos jest twardy, ościsty lub bezostny, niewymłacający się, najczęściej luźny z dużymi prześwitami miedzy kłoskami. Kłoski są dwukwiatowe, a otaczające je twarde plewy i plewki przylegają tak ściśle do ziarniaka, że staje się on nieomłacalny podczas zbioru. Warto również podkreślić, że w jednym kłosku może być 1 ziarniak, dość często są 2, a zdarzają się też kłoski z 3 ziarniakami. Udział plew w masie kłoska jest duży i sięga 25–32%. Podczas zbioru kombajnem w zbiorniku zamiast ziarna mamy połamane fragmenty kłosów, z których w procesie obłuskiwania możemy uzyskać do 70% odplewionego ziarna, czyli plonu netto.

Walory zdrowotne

Orkisz zawiera więcej białka i glutenu niż pszenica zwyczajna – poziom białka wynosi od 13 do 17%. Białko charakteryzuje się też wyższą strawnością i jakością biologiczna. Chleb z orkiszu ma silny zapach chlebowy, znakomity smak i dłużej utrzymuje świeżość.

Ziarno orkiszu zawiera również dużo witamin: A, E, D oraz B1, B2 i PP. Kolejną ważną cechą jest duża zawartość składników mineralnych, takich jak: fosfor, żelazo, cynk, a także miedź, mangan i kobalt. Wysoki poziom kwasu krzemowego ma korzystny wpływ na skórę, paznokcie i włosy oraz wzmacnia aktywność mózgu i koncentrację.

Wymagania uprawowe

Mimo że orkisz to pierwotna pszenica, współczesne odmiany mają wysokie wymagania glebowe, podobne do pszenicy zwyczajnej, ale mniejsze zapotrzebowanie na azot. Orkisz powinien być uprawiany na glebach o dobrej kulturze: próchniczych, zasobnych w składniki pokarmowe, o odczynie zbliżonym do obojętnego, odchwaszczonych i aktywnych biologicznie. Najlepszymi przedplonami są: warzywa, okopowe, rzepak oraz motylkowe drobno- i grubonasienne. Uprawa orkiszu po zbożach jest niewskazana.

Trzeba także wziąć pod uwagę, że orkisz zasiany na słabym stanowisku wyda chude ziarno, które bardzo ściśle będzie przylegać do plew i w konsekwencji trudno będzie je odplewić na łuszczarce. Zamiast uzyskać 70% ziarna uzyskamy np. tylko 60%.

Stanowisko i siew

Termin siewu orkiszu może być późniejszy niż pszenicy zwyczajnej. Materiałem siewnym są kłoski, dlatego surowiec bezpośrednio z kombajnu nie nadaje się do siewu z przyczyn mechanicznych, ponieważ powoduje zapychanie przewodów w siewniku. Aby użyć go do siewu, najpierw należy go przeczyścić na wialni wstępnej z użyciem kłosownika, który rozdzieli kłoski od większych fragmentów osadki, a następnie dokonać ostatecznego czyszczenia na wialni głównej. Tak przygotowany materiał nadaje się bezpośrednio do siewu.

Wysiane kłoski podczas kiełkowania potrzebują znacznie większej ilości wody niż ziarniaki nieoplewione, dlatego siejemy orkisz na znaczna głębokość: od 3 do 6 cm. Pamiętajmy przy kalkulacji normy wysiewu, że w jednym kłosku znajdują się 2 lub 3 ziarniaki. Nie należy orkiszu wysiewać zbyt gęsto, ponieważ wtedy krzewi się słabiej i wydaje krótsze kłosy.

Plewki skutecznie ograniczają porażenie grzybowe, co oznacza, że materiał siewny w kłoskach nie musi być zaprawiany. Materiałem siewnym orkiszu mogą być też odplewione ziarniaki, ale musimy sobie zdawać sprawę, że poziom kiełkowania może być zdecydowanie niższy, ponieważ w procesie obłuszczania dochodzi do mechanicznych uszkodzeń ziarna – mikropęknięć i nawet z pozoru całe ziarniaki nie są w stanie wykiełkować.

Gęstość siewu

Zalecane normy wysiewu ziaren oplewionych mieszczą się w granicach:

• termin wczesny: 120–140 ziaren/m² = 170–190 kg/ha
• termin opóźniony: 160–180 ziaren/m² = 200–220 kg/ha

Firma Top Farms Nasiona w jednym ze swoich gospodarstw ma sprawdzoną w praktyce gęstość siewu w ilości 80 kłosków/m², czyli ok. 150 roślin/m².

Siew najlepiej wykonać siewnikiem pneumatycznym z dozownikiem wałeczkowym, który zapobiega zapychaniu się siewnika.

Nawożenie orkiszu

Pod względem zapotrzebowania na fosfor i potas jego wymagania są podobne do pszenicy ozimej. Jednak orkisz lepiej wykorzystuje składniki pokarmowe niż pszenica zwyczajna i ma mniejsze zapotrzebowanie na azot. Przy wysokich dawkach azotu wykazuje dużą podatność na wyleganie i wymaga bardzo intensywnego skracania większości odmian.

Ochrona

Orkisz jest odporniejszy od pszenicy zwyczajnej na choroby źdźbła i kłosa, a w szczególności na szczepy rdzy żółtej. Jeśli chodzi o chwasty – dla upraw prowadzonych w systemie nieekologicznym – w zależności od występujących gatunków, można zastosować środki chwastobójcze zarejestrowane dla pszenicy zwyczajnej.

Zbiór ziarna (kłosków)

Orkisz ma bardzo łamliwe kłosy, które w pełni dojrzałości łatwo się kruszą i opadają na glebę, dlatego nie można zwlekać z jego zbiorem. Zbioru dokonujemy kombajnem zbożowym. Wydajność brutto orkiszu waha się w granicach od 4 do 6 t kłosków na glebach lepszych i do 2 t na glebach słabszych.

Orkisz dojrzewa późno, po zbiorze tradycyjnych pszenic, kiedy z reguły brak dobrej pogody ze względu na poranne i wieczorne mgły i rosy. Tym bardziej musimy dopilnować, aby zebrane kłoski miały wilgotność poniżej 11%. Jeżeli mają wyższą wilgotność, to może wystąpić zagrzewanie się surowca w trakcie przechowywania i w konsekwencji jego zapleśnienie.

Częstym problemem jest też występowanie szkodników magazynowych. Szczególnie wołek zbożowy lubi pożywiać się tak wartościowym ziarnem, a schowany w plewach orkiszu czuje się bezkarny…

Artykuł zawiera lokowanie produktu i ma charakter promocyjny.