Preparaty mlekozastępcze w żywieniu cieląt: o czym pamiętać?

Właściwe żywienie cieląt w w pierwszych tygodniach życia ma zasadniczy wpływ na ich zdrowie, wzrost, rozwój i późniejsze użytkowanie. Preparaty żywieniowe lub pasze w tym okresie stanowią przeważnie ok. 60–65% ogółu nakładów finansowych ponoszonych na odchów młodego bydła. Na co więc zwracać uwagę, gdy podajemy preparaty mlekozastępcze?

Odchów cieląt nie jest jednak czasem na oszczędności, gdyż zahamowanie wzrostu jałówek będzie przekładało się na niższą wydajność krów. Dlatego też celem każdego hodowcy powinno być maksymalizowanie przyrostów masy ciała cieląt będących na diecie mlecznej (do odsadzenia). Dodatkowo stosowanie pasz płynnych (preparaty mlekozastępcze, mleko pełne) gorszej jakości może doprowadzić do kosztownych i zagrażających zdrowiu biegunek.

Istnieje kilka systemów odpajania cieląt, w których możliwe jest zastosowanie różnych preparatów mlekozastępczych.

Mleko czy preparaty mlekozastępcze?

Na tak postawione pytanie nie ma właściwej odpowiedzi. Po okresie siarowym, który ma kluczowe znaczenie dla nabycia odporności przeciwzakaźnej (odporności biernej), wielu hodowców zadaje sobie pytanie, jak poprawnie żywić cielęta? Pasze płynne, czyli mleko krowie lub preparaty mlekozastępcze, stanowią zasadnicze źródło składników pokarmowych. Cielęta zaczynają pobierać pasze stałe dopiero od ok. 4–7 dnia życia i to z początku w bardzo niewielkich ilościach. Zarówno stosowanie mleka, jak i preparatów mlekozastępczych ma jednak swoje wady i zalety.

Preparaty

W produkcji zwierzęcej ważny jest końcowy efekt ekonomiczny. Preparaty mlekozastępcze są tańsze i dopóki różnica ceny jest odpowiednio wysoka z punktu widzenia ekonomicznego, należy sięgać po preparat mlekozastępczy. Powinno to być zawsze rozpatrywane indywidualnie w kontekście uwarunkowań danej fermy, gdzie pod uwagę brane są względy ekonomiczne (cena za mleko, koszt zakupu preparatu) i organizacyjne (system utrzymania, odpowiedni personel i wykonana praca, pomieszczenia).

Krowie mleko

Jak podawać cielętom pójło?

Mleko krowie jest z kolei naturalnym pokarmem dla cieląt. Zasadniczą zaletą jest zasobność w łatwostrawne składniki pokarmowe i substancje biologicznie czynne (tzw. nieodżywcze składniki mleka). Należą do nich hormony (np. insulina, hormon wzrostu), peptydy żołądkowo-jelitowe, enzymy (np. proteazy, fosfataza alkaliczna, lizozym, laktoperoksydaza), czynniki wzrostowe, glikoproteiny (np. laktoferyna), cytokiny, czynniki hipotensyjne, antybakteryjne. Biologicznie aktywne peptydy oddziałują na rozwój układu pokarmowego, zarówno morfologiczny, jak i czynnościowy.

Co dzieje się w trakcie picia mleka?

Mleko krowie podczas picia przez cielęta, dzięki tworzeniu rynienki przełykowej, trafia bezpośrednio do trawieńca, gdzie rozpoczyna się tworzenie skrzepu. Proces ten zachodzi w obecności i przy udziale chymozyny (renniny), pepsyny, jonów wapnia i kwasu solnego. W wyniku działania tych czynników ulega oddzieleniu skrzep, powstały z kazeiny i frakcji tłuszczowej mleka, od ciekłego komponentu – serwatki. Do dalszych odcinków przewodu pokarmowego w pierwszej kolejności trafia serwatka, która zawiera laktozę, białko, immunoglobuliny i mikroelementy. Ta frakcja mleka jest trawiona szybko, natomiast kazeina wraz z frakcją tłuszczową przechodzi do jelit później i jest trawiona dużo wolniej. Skrzep kazeinowy w procesie trawienia ulega powolnej fragmentaryzacji. Jest to proces fizjologiczny, który nie występuje, gdy w preparatach mlekozastępczych kazeina zostaje zastąpiona białkami roślinnymi.

Pasze płynne, czyli mleko krowie lub preparat mlekozastępczy, stanowią zasadnicze źródło składników pokarmowych. Cielęta zaczynają pobierać pasze stałe dopiero od ok. 4–7 dnia życia i to z początku w bardzo niewielkich ilościach

Kompromis

Z wymienionych powodów zaleca się przez pierwsze 7–10 dni życia cieląt stosowanie mleka, a dopiero późnej preparatów mlekozastępczych. Biorąc pod uwagę zawartość substancji biologicznie czynnych w mleku i obecną jego cenę, żywienie mlekiem pełnym można równie dobrze stosować do 2 lub 3 tygodni życia. W przypadku zaistnienia przesłanek ekonomicznych lub organizacyjnych możliwe jest jednak stosowanie wysokiej jakości preparatów mlekozastępczych już nawet od 3–5 dnia życia cieląt.

Krowie mleko nie zawsze zdrowe

Żywiąc cielęta mlekiem krowim, należy jednakże pamiętać o ryzyku obecności w nim szeregu bakterii chorobotwórczych, wirusów, pierwotniaków czy grzybów. Niedopuszczalne jest w związku z tym podawanie cielętom mleka od krów ze stanami zapalnymi wymienia lub wydzieliny gruczołu mlekowego podczas antybiotykoterapii. Jednak mimo stosowania się do tych zaleceń możliwe są zakażenia cieląt bakteriami. Przypadki takie zdarzają się, np. gdy przy niewielkiej ilości gronkowców lub paciorkowców w mleku, nie jest ono podawane od razu, a przechowywane przez parę godzin i wówczas podawane. Bakterie, w czasie gdy mleko nie jest schłodzone, namnażają się gwałtownie. Należy pamiętać również, że mleko stanowi wektor przenoszenia różnych, groźnych chorób zakaźnych, np. paratuberkulozy. Wówczas postępowaniem z wyboru jest stosowanie preparatu mlekozastępczego.

Liczne badania wskazują, że preparaty mlekozastępcze przynoszą wiele korzyści w praktyce hodowlanej.

Skład mleka a schorzenia krów

Każda pasza przeznaczona dla młodych zwierząt powinna mieć stabilny skład. Trzeba w związku z tym mieć na uwadze, że pod wpływem zmiany żywienia krów zmienia się również skład mleka. Na jego skład ma także wpływ występowanie szeregu schorzeń metabolicznych u krów (kwasica, zasadowica, ketoza) oraz stan zdrowotny gruczołu mlekowego. Ponadto mleko krowie jest mało zasobne w żelazo, miedź czy witaminy. Dlatego przy stosowaniu mleka pełnego nie należy zapominać o podawaniu specjalistycznych dodatków zasobnych w te składniki. W stadach problemowych (duża częstotliwość mastitis, chorób metabolicznych) argumenty te przemawiają niewątpliwie na korzyść stosowania bezpieczniejszych i tańszych od mleka preparatów mlekozastępczych.

Zalety i wady preparatów

Liczne badania wskazują ponadto, że preparaty mlekozastępcze przynoszą wiele korzyści w praktyce hodowlanej. Wymienić należy chociażby łatwość przechowywania i stosowania, pozytywny wpływ na wskaźniki produkcyjne oraz niską cenę (patrz tab. 1). Gdy preparat mlekozastępczy kosztuje 2 (w niektórych okresach nawet 3) razy mniej niż mleko pełne, jest to pierwszy argument, który bierze się pod uwagę. Do najważniejszych zalet preparatów mlekozastępczych, oprócz ceny, należą:

• stabilny i optymalny skład pod względem zapewniania potrzeb pokarmowych cieląt;
• możliwość zachowania powtarzalności całej dawki pokarmowej w różnych porach roku;
• łatwe przechowywanie i organizowanie żywienia;
• bezpieczeństwo mikrobiologiczne.

Mimo licznych zalet, stosowanie preparatów mlekozastępczych ma też wady. Ze względu na stosunkowo dużą zawartość innych białek niż kazeina, pochodzących z soi oraz serwatki, nie tworzą one skrzepu w procesie trawienia. Innym aspektem jest brak składników biologicznie aktywnych i hormonów obecnych w mleku krowim.

Poprawę właściwości preparatów mlekozastępczych można uzyskać, stosując szereg dodatków funkcjonalnych, do których można zaliczyć prebiotyki, probiotyki, bakteriocyny, związki azotowe niebiałkowe, aminokwasy egzogenne, nukleotydy, laktoferynę, immunoglobuliny, maślan sodu lub wapnia, czy też wybrane komponenty roślinne (siemię, zioła).

Zasady karmienia

Okres neonatalny jest newralgiczny w życiu cieląt. Każde nowo narodzone cielę powinno zostać prawidłowo odpojone siarą, ponieważ tylko takie postępowanie zabezpiecza zwierzę przed chorobami tła zakaźnego w pierwszym okresie życia.

Istnieje kilka systemów odpajania cieląt, w których możliwe jest zastosowanie różnych preparatów mlekozastępczych, najlepiej wysokiej jakości, z udziałem dodatków funkcjonalnych. Stosowanie preparatów mlekozastępczych można ująć w 3 systemy:

1. tradycyjny (6–8 l pójła dziennie przez 12 tygodni);
2. skróconego odchowu, przy stosowaniu ograniczonych ilości przez okres do odsadzenia preparatu mlekozastępczego (ok. 500 g proszku preparatu/dzień), odsadzenie ok. 42–50 dnia życia;
3. intensywnego żywienia cieląt, który polega na podawaniu większych ilości preparatu mlekozastępczego dziennie (od 800 do nawet 1200 g proszku preparatu/dzień w zależności od wieku cieląt, zwiększanie zawartości suchej masy w pójle), odsadzenie w 8–10 tygodniu.

Który system wybrać?

Istnieje kilka systemów odpajania cieląt, w których możliwe jest zastosowanie różnych preparatów mlekozastępczych

Każdy z tych systemów dodatkowo obejmuje podawanie paszy treściwej (granulowanej) od 4–7 dnia życia (dostęp do paszy starterowej „do woli”). Od pewnego czasu trwają dyskusje, jak również badania, który z programów jest lepszy. Stosowanie skróconego odchowu to niższy koszt stosowania preparatu mlekozastępczego i pasz do odsadzenia. System ten powoduje przyspieszenie rozwoju żwacza. Przy odsadzeniu cielę powinno pobierać >1 kg paszy stałej (najlepiej 1,3–1,5 kg), a zatem ten okres nie wiąże się z drastycznym przestawieniem żywienia. Niestety przyrosty za cały okres „diety mlecznej” są tutaj niskie.

Z kolei w systemie intensywnego żywienia, stosowanie dużych dawek pasz płynnych (pójła) prowadzi do mniejszego pobierania paszy treściwej (starterowej). Rozwój żwacza w tym systemie trwa wolniej. Preparaty mlekozastępcze w tym systemie zawierają podwyższoną zawartość białka (nawet do 25%), co podyktowane jest większym fizjologicznym zapotrzebowaniem na aminokwasy przy intensywnym wzroście. I w tym systemie hodowca powinien zwracać uwagę na wysokie pobranie paszy treściwej przy odsadzeniu.

Wiedza oparta na badaniach

Istnieją badania i testy żywieniowe, które wskazują, że intensywny odchów cieląt ze stosowaniem wysokich dawek preparatu mlekozastępczego w korzystny sposób wpływa na późniejszą produkcję mleka i zdrowie krów. Badania amerykańskie wskazują, że w pierwszej laktacji krowy produkowały o ponad 1000 kg więcej mleka. Zatem w długoterminowym rozrachunku większe nakłady w okresie mlecznym cieląt mogą się opłacić.

Wybór systemu żywienia w okresie mlecznym zależy od decyzji hodowcy, który bierze pod uwagę uwarunkowania ponoszonych kosztów, problemy organizacyjne. Na pewno w okresie tym przyrosty dobowe masy ciała nie mogą być niskie, a preparaty mlekozastępcze i pasza starterowa powinny być dobrej jakości. Przy systemie skróconym cielęta nie mogą być nadmiernie „głodzone” niską dawką preparatu, gdyż pobranie paszy treściwej następuje stopniowo. W kontekście tych rozważań bardzo ważny jest dostęp do świeżej wody, co umożliwia pobieranie paszy treściwej w większej ilości.

Ogólne zalecenia w okresie żywienia cieląt paszami płynnymi

Higiena przygotowywania preparatów mlekozastępczych

Preparaty powinny być rozpuszczane w wodzie wodociągowej bezpośrednio przed ich podaniem. Preparaty należy przechowywać w suchych i zamkniętych pomieszczeniach, chroniąc je przed wilgocią, światłem, wysoką temperaturą, a także gryzoniami. Na każdym etapie należy bezwzględnie nie dopuszczać do ich kontaminacji z odchodami, a także podjąć działania chroniące przed owadami. Proces rozpuszczania i podawania należy wykonać w czystych i osuszonych pojemnikach lub naczyniach po uprzednim ich wymyciu i wypłukaniu. Zalecane jest stosowanie wstępnego dokładnego wymieszania z niewielką ilością wody, a dopiero potem wymieszanie z wymaganą ilością.

Preparaty należy przechowywać w suchych i zamkniętych pomieszczeniach, chroniąc je przed wilgocią, światłem, wysoką temperaturą, a także gryzoniami.

Preparat powinien być dobrze wymieszany zawsze według zaleceń producenta, co wynika głównie z koniecznej temperatury do rozpuszczenia tłuszczu.  Zakres temperatury waha się od 42 do 50°C i zwykle 1 część preparatu mieszana jest z 6–9 częściami wody (zgodnie z zaleceniami producenta). Preparat powinien być podawany o temperaturze ok. 40°C, 2 (3) razy, zawsze o tej samej porze dnia.

Konsekwencje najczęstszych błędów

Najczęstsze błędy i ich konsekwencje:

• niewłaściwe przechowywanie może prowadzić do zawilgnięcia, rozwoju pleśni lub innych drobnoustrojów. W wyniku takich procesów dochodzi nie tylko do obniżenia wartości pokarmowej (rozkład substancji odżywczych i witamin), ale przede wszystkim do zatruć i zakażeń pokarmowych;
• brak higieny oraz zanieczyszczenie przez owady i gryzonie może być ważną przyczyną zakażeń cieląt enteropatogenami, np. pałeczkami;
• niewłaściwa temperatura wody podczas przygotowania, złe proporcje proszku do wody, brak odpowiedniego wymieszania;
• zbyt mała dawka pójła, wynikająca z nieuwzględnienia czynników zwiększających dzienne zapotrzebowanie na składniki pokarmowe, np. silnych mrozów;
• błędy okresu przedodsadzeniowego (zbyt małe pobieranie pasz stałych, brak zmniejszania ilości pójła);
• błędy mogą wynikać także ze zróżnicowania masy ciała cieląt w danej grupie przy żywieniu zbiorowym. Obliczana jest średnia dawka pójła dla danej grupy wiekowej cieląt, pomimo że występują w niej niekiedy znaczne różnice wagowe.

Popełniane błędy w karmieniu preparatami mlekozastępczymi cieląt zwykle w początkowym okresie nie oddziałują drastycznie na ich kondycję. Z czasem jednak stan zwierząt ulega stopniowemu pogorszeniu. Czas i nasilanie objawów zależy od rodzaju i charakteru popełnianych błędów. Następstwem klinicznym mogą być:

• objawy głodu: zwierzęta są niespokojne, stale poszukują jedzenia;
• objawy niedożywienia: wychudzenie, zanik tkanki tłuszczowej, utrata sił i zaleganie;
• u cieląt żywionych preparatami mlekozastępczymi niskiej jakości lub niewłaściwie przygotowywanymi występuje często matowienie sierści, wychudzenie połączone z plackowatymi wyłysieniami (okolica zadu, pyska, tylnych kończyn);
• objawy biegunki;
• wtórne zakażenia przewodu pokarmowego i układu oddechowego jako powikłanie występujących niedoborów, osłabienia i obniżenia odporności cielęcia. Obraz wtórnych zakażeń może komplikować rozpoznanie.