Zapalenie wymienia u krów (mastitis): przyczyny i zapobieganie
Schorzenia gruczołu mlekowego od lat stanowią główną przyczynę strat ekonomicznych w hodowli krów mlecznych. Na zapalenie wymienia u krów, czyli mastitis, choruje około 20–50% naszego bydła. Jakie są przyczyny, jak je rozpoznać i w jaki sposób można mu zapobiec?
Spis treści
Objawy zapalenia wymienia u krów
Same straty wynikające z obniżenia wydajności w przebiegu subkliniczego mastitis to ok. 1500 zł/szt. w laktacji.
Postać kliniczna mastitis u krów charakteryzuje się wyraźnymi objawami miejscowymi (obrzęk, podwyższenie temperatury, zaczerwienie skóry, bolesność przy badaniu palpacyjnym, stwardnienia tkanek, zmiany konsystencji, barwy i składu mleka) oraz objawami ogólnymi. W postaci subklinicznej brak jest wyraźnych objawów zewnętrznych, a rozpoznanie w praktyce polega na określeniu liczby komórek somatycznych i bakterii w mleku.
W przebiegu zapalenia wymienia zmiany chorobowe w gruczole mlekowym mogą utrzymywać się od 5 do 14 dni w zależności od czynnika etiologicznego, przebiegu choroby, co ważne czasu zdiagnozowania i skuteczności podjętego leczenia.
Ogranicz straty spowodowane mastitis u krów
Szacuje się, że z powodu występowania mastitis u bydła mlecznego w USA straty sięgają 2 mld dolarów rocznie (140–280 dolarów na krowę). Z czego wynikają tak duże straty? Po pierwsze z obniżenia wydajności mleka, gdyż nawet w przebiegu subklinicznym spada wydajność od kilku procent do ok. 15%. Przypadki te w porę nierozpoznane w zdecydowanej większości przechodzą stany zapalne kliniczne, wymagające leczenia antybiotykami. Zapalenie wymienia u krów z klinicznymi objawami to wyraźne obniżenie wydajności, koszty leczenia, karencja na mleko.
Szacuje się, że ok. 20–50% krów choruje w ciągu roku na zapalenie wymienia u krów, czyli mastitis.
Z obliczeń wynika, że same straty wynikające z obniżenia wydajności w przebiegu subkliniczego masttitis to ok. 1500 zł/szt. w laktacji. W przypadkach ostrego zapalenia wymienia straty mleka za laktację mogą sięgać od 300 kg do nawet 1000 kg mleka za laktację!
Terapia wykazuje zróżnicowaną skuteczność, co wynika z narastania oporności bakterii na antybiotyki, nieukierunkowanego leczenia itp. W ostatnich latach podkreśla się również negatywny wpływ zapalania wymienia u krów mlecznych na rozród zwierząt. Konsekwencją łańcucha negatywnych zależności jest brakowanie ze stada krów najlepszych, o wysokiej wydajności. Dodatkowo, cielęta mogą ulec zakażeniu poprzez odpajanie ich mlekiem pochodzącym od krów z mastitis.
Co powoduje zapalenie wymienia u krów mlecznych?
Profilaktyka, jak również leczenie mastitis, jest trudne ze względu na fakt, iż jest to choroba wieloczynnikowa.
Profilaktyka, jak również leczenie mastitis, jest trudne ze względu na fakt, iż jest to choroba wieloczynnikowa. Drobnoustroje patogenne, które powodują infekcje to bakterie, mykoplazmy, grzyby, wirusy i glony. Zasadniczym czynnikiem infekcyjnym są bakterie, jednak przy opracowywaniu strategii leczenia zapalenia wymienia u krów i uzdrawiania stada należy wiedzieć, czy przyczyną są drobnoustroje zakaźne (np. gronkowce koagulazoujemne – CNS), czy środowiskowe. Paciorkowiec zaburzeń mleczności posiada zarówno cechy patogenu zakaźnego i środowiskowego. Zjadliwość drobnoustrojów jest różna oraz istnie zmienna w czasie oporność patogenów na antybiotyki. Wymienione drobnoustroje dostają się do gruczołu mlekowego głównie przez kanał strzykowy, dlatego też nie można niedoceniać higieny poudojowej.
To, czy po wniknięciu patogenów do gruczołu mlekowego dojdzie czy nie do stanu zapalnego, w dużej mierze zależy od czynników związanych z odpornością miejscową.
Gruczoł mlekowy posiada szereg mechanizmów obronnych, począwszy od kanału strzykowego (mięsień zwieracz kanału strzykowego, antybakteryjna keratyna nabłonka), aż po mechanizmy związane z odpornością komórkową i humoralną. To, czy po wniknięciu patogenów do gruczołu mlekowego dojdzie czy nie do stanu zapalnego, w dużej mierze zależy od czynników związanych z odpornością miejscową. Z drugiej strony eliminacja bakterii wymaga efektywnego antybiotyku, jak też dobrze działającego systemu obronnego gruczołu mlekowego, co ma duży wpływ na powodzenie terapii zapalenia wymienia. Do obniżenia ogólnej odporności dochodzi wskutek przebytych lub toczących się innych schorzeń (np. racic, ketozy). Ponadto odpowiednia wzbogacenie paszy o źródła witaminy E i selenu (bądź ich podawanie w formie syntetycznej) ułatwia „walkę” z bakteriami.
Jak zapobiec zapaleniu wymienia u krów?
Gdy dojarz ma mniej czynności do wykonania, tym może każdą z nich wykonać dokładniej. 3 z nich są kluczowe przy zapobieganiu zapaleniu wymienia u krów: czyste strzyki, przedzdajanie, dezynfekcja po doju.
Kolejne czynniki ryzyka związane są z warunkami utrzymania i higieną doju. Ważna jest czystość wymion krów, odpowiednie przygotowanie wymienia przed dojem. Dobry dojarz jest „bezcenny”. Ważne jest stosowanie przedzdajania (co pozwoli na wykrywanie stanów chorobowych, niezawyżanie liczby komórek somatycznych w mleku zbiorczym), stosowanie przed- i poudojowej dezynfekcji strzyków (tzw. dipping) poprzez zanurzanie ich w płynie dezynfekcyjnym. Dezynfekcja strzyków po doju ogranicza ryzyko nowych infekcji pomiędzy dojami powodowanymi drobnoustrojami zakaźnymi. Używane środki dezynfekcyjne powinny charakteryzować się dużą skutecznością zapobiegania zapaleniu wymion u krów.
Strzyki prawidłowo przygotowane do doju muszą być suche, co ograniczy „spinanie” się kubków udojowych. Należy również unikać pustodojów (podrażnienie tkanki) oraz niedopuszczalne jest zdejmowanie kubków przed zdojeniem całości mleka. Do bardzo istotnego wzrostu ilości bakterii w mleku zbiorczym dochodzi przez zassanie np. brudnej wody lub kału. Jeden 1 g kału zawiera ok. 40 mld bakterii. Jest to ilość, która w 1000 l mleka zwiększa dodatkowo udział bakterii o ok. 60 tys. w 1 ml.
3 proste kroki w zapobieganiu
Niezwykle ważne jest przedzdajanie krów, a także badanie liczby komórek somatycznych w mleku.
Z praktycznego punktu widzenia, gdy dojarz ma mniej czynności do wykonania, tym może każdą z nich wykonać dokładniej. 3 z nich są kluczowe przy zapobieganiu zapaleniu wymienia u krów: czyste strzyki, przedzdajanie, dezynfekcja po doju. Krowy po wyjściu z hali udojowej powinny otrzymać paszę lub po prostu stać. Drobnoustroje środowiskowe występują w ściółce, oborniku, błocie mogą doprowadzić do infekcji drogą laktogenną (przez kanał strzykowy). Postdipping i ruch są tak ważne, ponieważ mięsień zwieracz kanału strzykowego ulega po pewnym czasie od zakończenia doju pełnemu zamknięciu (do 30 min.), a keratyna nabłonka kanału strzykowego (działanie bakteriostatyczne) w ciągu 2 pierwszych godzin od jego zakończenia ulega odbudowaniu.
Dużym problemem, mogącym wpływać na częstość występowania zapalenia wymienia w stadzie, są wady w działaniu systemu udojowego. Serwis wykonujący dobrze przegląd, kalibrację, usuwanie usterek systemu udojowego jest w praktyce na wagę złota. Ocena systemu udojowego powinna uwzględniać kompleksowe oszacowanie jego sprawności. Gumy kubków udojowych należy wymieniać wg zaleceń ich producenta (ilość roboczogodzin). Należy również pamiętać, że czynniki powodujące zapalenie wymienia u krów działają kompleksowo, nie można więc bagatelizować żadnego z nich.
Przyczyny schorzeń gruczołu mlekowego u krów.
Programy profilaktyczne
Poszczególne elementy profilaktyki mastitis powinny być specyficzne dla danego stada i obejmować szereg zależności przyczynowo-skutkowych, m.in. dotyczących wielkości stada, systemu utrzymania, higieny podczas doju. Według prof. Malinowskiego zapobieganie stanom zapalnym gruczołu mlekowego musi uwzględniać 2 grupy działań:
1. Konsekwentny program zwalczania zapalenia wymienia u krów:
- higiena wymienia i pozyskiwania mleka,
- poudojowa dezynfekcja strzyków,
- prawidłowa eksploatacja dojarki,
- pełna terapia i profilaktyka w zasuszeniu oraz natychmiastowe leczenie klinicznych postaci mastitis, łącznie z brakowanie krów opornych na terapię.
2. Program zachowania zdrowia stada polegający na odpowiednim żywieniu krów, uwzględnieniu odporności na mastitis w programach hodowlanych, ochrona stada przed wprowadzaniem tzw. zakaźnych patogenów mastitis, utrzymanie jałówek w warunkach higienicznych, unikanie stresu, szczepienia ochronne itp.
Analizy wyników LKS w tabulogramach powinny być wykonywane w jak najkrótszym czasie po próbnym udoju.
W konkretnym stadzie należy ocenić grupy krów narażone na większe ryzyko zapalenia wymienia: okres okołoporodowy (krowy, jałówki), krowy w szczycie laktacji, okres przed zasuszeniem, wiek, zwierzęta wprowadzane do stada. Należy regularnie monitorować liczbę komórek somatycznych (LKS) u poszczególnych krów. Analizy wyników LKS w tabulogramach powinny być wykonywane w jak najkrótszym czasie po próbnym udoju. Dobrym narzędziem jest także TOK (terenowy odczyn komórkowy) – prosta, w miarę dokładna i tania metoda. Przy wykonywanie TOK-u należy uwzględnić:
- wykonywanie TOK u nowo wprowadzanych krów do stada,
- stosować TOK u krów podejrzanych o infekcję, np. nawet lekkie zmiany organoleptyczne mleka,
- po zakończonym leczeniu, jako prosta metoda oceny jego skuteczności,
- przed zasuszeniem (na 2 tyg.) w celu ewentualnego leczenia przed zasuszaniem,
- wyniki TOK powinny być zapisywane.
Jakim krowom najmocniej zagraża zapalenie wymienia (mastitis)?
Kiedy mówimy o sukcesie?
W praktyce mogą występować przypadki przewlekłych infekcji lub infekcje wywołane przez bakterie charakteryzujące się dużą opornością na antybiotyki. Krowy niepodatne na leczenie stanowią zagrożenie dla innych sztuk w stadzie, dlatego należałoby pod względem ekonomicznym rozważyć decyzje o ich wybrakowaniu. Efektem sukcesu prowadzonej profilaktyki, jeśli chodzi o zapalenie wymienia u krów w stadzie, jest mniej niż 200 tys. komórek somatycznych i <10 tys. (30 tys.) bakterii w 1 ml mleka zbiorczego, <5% klinicznych przypadków w miesiącu oraz niski odsetek krów brakowanych rocznie z powodu zapalenia gruczołu mlekowego u krów.
