Gąsienice motyli – niebezpieczne szkodniki sadów

Jednymi z najgroźniejszych szkodników jabłoni są gąsienice motyli uszkadzające liście. Niemal corocznie występują one w dużym nasileniu w całej Polsce. W przypadku sadów niechronionych mogą się pojawiać masowo i zniszczyć kilkadziesiąt procent plonów.
Gąsienice różnych gatunków motyli żerują praktycznie przez cały sezon, od pękania pąków do zbioru jabłek, uszkadzając zarówno liście, kwiaty, jak i owoce. Są wielożerne i notowane jako szkodniki także w innych uprawach owocowych, ale jabłonie są szczególnie preferowane. W sadach jabłoniowych stwierdzono występowanie ok. 30 gatunków, spośród których najgroźniejsze należą do motyli z rodziny zwójkowatych (Tortricidae). Najliczniej w ostatnich latach pojawiają się zwójki: siatkóweczka, bukóweczka, różóweczka oraz wydłubka oczateczka.
Spis treści
Gąsienice motyli – zwójka siatkóweczka
W większości polskich sadów zwójka siatkóweczka (Adoxophyes orana) stanowi najliczniejszy gatunek spośród zwójek. Przednie skrzydła motyla są jasnobrązowe, czasem lekko rdzawe z brunatnym wzorem kresek układających się w siateczkę. Rozpiętość skrzydeł mieści się w przedziale 15–22 mm. Gąsienice, zwłaszcza już starszych faz rozwoju, są najczęściej oliwkowozielone, czasem ciemnozielone z żółtawymi brodawkami na każdym segmencie.
Formą zimującą są gąsienice motyli w drugim lub trzecim stadium larwalnym, w oprzędach, w szczelinach kory drzew. W fazie zielonego pąka jabłoni uaktywniają się i zaczynają na niej żerować. Później zjadają zarówno pąki kwiatowe, jak i młode liście. Od końca kwitnienia zaczynają się przepoczwarczać, a motyle wiosennego pokolenia występują już od połowy maja. Loty tej zwójki są bardzo rozciągnięte w czasie i trwają do początku lipca. Larwy drugiego pokolenia żerują od sierpnia do września, a następnie przygotowują się do zimowania.
Gąsienice motyli – zwójka bukóweczka

Gąsienice motyli z rodziny zwójkowatych są szkodnikami polifagicznymi, żerującymi także m.in. na gruszy
Zwójka bukóweczka (Pandemis heparana), zwana jest też zwójką iwineczką. Rozpiętość skrzydeł tego motyla wynosi 15–20 mm. Przednia para skrzydeł jest jasnobrązowa lub rdzawobrązowa z brunatnymi poprzecznymi przepaskami różnej grubości. Gąsienica jest zielonkawa z białymi brodawkami na każdym segmencie, a jej długość sięga 25 mm. Młode gąsienice zimują w oprzędach, ukryte w zwiniętych liściach, czasem na gałązkach. W czasie rozwijania się pąków gąsienice zaczynają żerować. Uszkadzają wtedy pąki kwiatowe, młode liście, a potem zawiązki owoców. Trwa to mniej więcej do połowy maja, po czym przepoczwarczają się w miejscach żerowania.
Pod koniec maja pojawiają się postacie dorosłe kolejnego pokolenia. Ich loty są bardzo rozciągnięte w czasie i mogą trwać nawet 2 miesiące. Samice składają wtedy jaja w złożach po 30–60 sztuk na górnej stronie liści. Wylęgłe po kilku dniach larwy żerują z reguły na dolnej stronie liścia, wyjadając miękisz i szkieletując blaszkę. Starsze gąsienice wygryzają otwory i zmniejszają powierzchnię asymilacyjną liścia. Począwszy od połowy lipca larwy te zaczynają się przepoczwarczać. Samice letniego pokolenia składają jaja, a wylęgłe gąsienice po krótkim czasie żerowania są gotowe do przezimowania.
Gąsienice motyli – zwójka różóweczka
W niektórych latach to właśnie zwójka różóweczka (Archips rosana) dominuje wśród zwójek występujących w sadach i jagodnikach. W Wielkopolsce stwierdzono, że w niektórych sezonach stanowi nawet 80% populacji wszystkich zwójek. Motyl ma rozpiętość skrzydeł od 16 do 24 mm. Skrzydła przednie są jasnobrązowe z ciemniejszym rysunkiem, czasem u samic są oliwkowobrązowe. Druga para skrzydeł jest jaśniejsza, szarobrązowa. Gąsienice najpierw są jasne, żółtozielone z czarną głową, a następnie ciemniejsze, zielone z brunatną głową. W przypadku tego szkodnika rozwija się jedno pokolenie w roku, a stadium zimującym są jaja na korze drzewa. Pierwsze larwy wylęgają się, gdy jabłonie są w fazie różowego pąka. Z tego wynika, że gąsienice zaczynają żerowanie nieco później niż wcześniej opisane gatunki. Żerują przeważnie do połowy czerwca zeskrobując miękisz z liści, a także niszcząc kwiaty i zawiązki owoców.
Uszkodzenia owoców powodowane przez zwójkę różóweczkę są głębokie, a rany wyraźnie korkowacieją. Starsze gąsienice wygryzają otwory w blaszce liściowej. Młode listki zwijają się w tutkę pod wpływem żerowania. Częstym efektem żerowania jest oprzędzanie liści lub całych rozet. Żerowanie gąsienic zwójki różóweczki jest bardzo intensywne i objawy są widoczne w ciągu krótkiego czasu. Na niechronionych drzewach szkodnik potrafi zasiedlić większość rozet kwiatowo-liściowych, liści i zawiązków owoców, doprowadzając do całkowitego ich zniszczenia. Od połowy czerwca do końca lipca obserwuje się loty motyli, które składają jaja, później zimujące.
Gąsienice motyli – wydłubka oczateczka
W ostatnich latach wydłubka oczateczka (Spilonota ocellana) występuje coraz liczniej, zwłaszcza w bardziej zaniedbanych sadach z niepełną ochroną. Rozpiętość skrzydeł tego motyla wynosi 12–16 mm. Przednie skrzydła są białoszare z ciemnobrązową, szeroką przepaską u nasady i ciemniejszymi plamami na wierzchołkach. Gąsienica tej zwójki jest stosunkowo niewielka (do 12 mm długości). Młode są żółtawe lub brązowawe, starsze brunatnożółto lub brunatnoczerwono zabarwione z ciemniejszymi brodawkami. Głowa i zakończenie odwłoka są czarne.
Stadium zimującym są oprzędzone gąsienice w drugim i trzecim stadium larwalnym. Budzą się z diapauzy w czasie pękania pąków jabłoni. Żerują wówczas na rozwijających się pąkach, później na pąkach kwiatowych i liściach. Gąsienice produkują dużo przędzy, która tworzy ochronę dla larw. Często przędza obejmuje całą rozetę pąków kwiatowych i liści. Żerowanie gąsienic tego pokolenia trwa od pąkowania do fazy tworzenia zawiązków owoców. Pod koniec maja się przepoczwarczają, a motyle nowego pokolenia wychodzą od początku czerwca. Ich lot trwa ponad 2 miesiące. Samice składają jaja pojedynczo albo w małych grupach na liściach. Gąsienice pokolenia letniego żerują na liściach, często tworząc charakterystyczną pochewkę, w której odpoczywają. Mogą żerować praktycznie do końca sierpnia. Uszkadzają też owoce, tworząc zazwyczaj płytkie wyżerki (pod osłoną liścia przytwierdzonego przędzą do powierzchni owocu), które szybko korkowacieją.
Szkodliwość zwójek
Nasilenie zwójek w sadach jabłoniowych zależy od rejonu i stopnia ochrony. Tym niemniej można zauważyć znaczny wzrost liczebny ich obecności w ostatnich latach. Wymienione wyżej gatunki są w stanie w szybkim tempie zniszczyć większość pąków, liści, rozet kwiatowo-liściowych, zawiązków oraz niemal dojrzałych owoców. Należy wziąć pod uwagę, że oprócz opisanych gatunków na jabłoni zawsze można spotkać inne wielożerne gąsienice motyli, co zwiększa poziom zagrożenia. Jeśli w poprzednim sezonie było ich dużo, to można się spodziewać licznego wystąpienia również w sezonie bieżącym. Od początku wegetacji należy zatem prowadzić uważny monitoring. W zależności od biologii poszczególnych gatunków można to robić poprzez obserwacje wzrokowe, ale dobrze jest korzystać też z pułapek z feromonem.
Należy pamiętać, że zahamowanie rozwoju populacji szkodników jest łatwiejsze, jeśli skutecznie wykonamy zabieg jeszcze przed kwitnieniem. Tym niemniej nie pozbędziemy się całkowicie tych szkodników z sadu, gdyż rozwój poszczególnych stadiów jest nierównomierny i zwykle mocno rozciągnięty w czasie. Jest rzeczą oczywistą, że także kolejne zabiegi należy wykonywać, jeśli przekroczone zostaną progi zagrożenia.
