Konkurs rolniczy „Pamiętnik Rolnika” – historia przemian polskiej wsi
Polska, jako pierwszy kraj obozu socjalistycznego, postanowiła dokonać przemian. Transformacja, którą zaczęto przeprowadzać już w latach 80. XX wieku, zrewolucjonizowała również polską wieś. Co wydarzyło się na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat? Konkurs rolniczy „Pamiętnik Rolnika” zbiera historie przemian.
W „Pamiętniku Rolnika” znajdą się historie z lat 1989 – 2013. A na zdjęciu rok 1992 (źródło: agrofoto; użytkownik: wladymir).
Transformacja systemowa miała na celu budowę wolnego rynku, wprowadzenie i ugruntowanie demokracji w Polsce oraz stworzenie społeczeństwa obywatelskiego. Proces ten objął niemal wszystkie sfery życia Polaków. Dlatego dziś możemy wyodrębnić transformację ustrojową, gospodarczą i społeczną. Polska wieś uległa przemianom, z którym nie każdy rolnik sobie poradził. A z drugiej strony transformacja umożliwiła inne podejście do rolnictwa, wyznaczyła nowe ścieżki. Dokąd więc zaszła wieś po 1989 roku?
Spis treści
Do 1989 roku
Liczba gospodarstw rolnych na przestrzeni lat.
W ubiegłym stuleciu w Europie Środkowej kilkukrotnie próbowano zmieniać model rolnictwa. Najpierw – w okresie międzywojennym i w latach 40. przeprowadzano reformy rolne. Następnie próbowano wprowadzić kolektywizację, która polegała na zrzeszaniu chłopów w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych. To jednak nie powiodło się w 100 %, Prowadzony od 1948 roku i niedokończony proces doprowadził do powstania rodzinno-kolektywistycznego modelu rolnictwa. Zmiany zostały jednak przerwane w 1989 roku, który był początkiem – skutecznie przeprowadzonej – dekolektywizacji.
Przemiany
Myśląc o przemianach polskiej wsi, pod uwagę trzeba wziąć cztery procesy:
- powstawanie nowego modelu agrarnego,
- deruralizację, czyli stopniowe zmniejszanie się udziału ludności wiejskiej w populacji,
- dezagragryzację, czyli ograniczenie wpływu rolnictwa na gospodarkę, a także rolników na społeczeństwo,
- restratyfikację – proces zmian struktury społecznej wsi, a co za tym idzie modyfikację hierarchii.
Nowy model agrarny
Zmiany władania użytkami rolnymi w latach 1989 – 2002 (w %).
Po 1989 roku wiele zmieniło się w kwestii własności. Do tego momentu w Polsce mieliśmy trójsektorową strukturę własności, czyli gospodarstwa państwowe, prywatne oraz spółdzielcze. Tak zwane PGR-y – Państwowe Gospodarstwa Rolne – były stopniowo prywatyzowane. Poprzez ich dzierżawę lub sprzedaż powstawały gospodarstwa prywatne. Jedynie ok. 5,5 % użytków rolnych została zagospodarowana przez sektor publiczny. W 2004 roku, gdy wstępowaliśmy w szeregi Unii Europejskiej, przemiany były już na takim etapie, że niemal całe polskie rolnictwo znajdowało się w prywatnych rękach.
W procesie transformacji polskiej wsi ugruntowały się również wyraźne cele istnienia gospodarstw rolnych. Mamy więc podział – nastawienie na produkcję zaspokajającą potrzeby rynku lub potrzeby własne. To właśnie na początku lat 90. zbiorowość wiejska rozpadła się na gospodarstwa rynkowe (towarowe) i istniejące z innych względów. Te pierwsze są ściśle powiązane z gospodarką. Drugie posiadają dużą autonomię.
Konkurs rolniczy to również okazja do przesłania zdjęć z gospodarstw. Tutaj wieś w 1997 roku (Źródło: agrofoto; użytkownik: Niewidoczny96).
Gospodarstwa rynkowe to przede wszystkim ośrodki największe i silne ekonomicznie. Wciąż dążą do powiększania wykorzystywanego obszaru, a co za tym idzie intensywności produkcji. Natomiast gospodarstwa nie nastawione na mocny związek z rynkiem ulegają marginalizacji. Ograniczają produkcję, zmniejszają wykorzystywany obszar.
Proces dostosowania struktur postkomunistycznych do gospodarki rynkowej, wytworzenie nowego modelu agrarnego – to pewna nowość. Natomiast w przypadku trzech pozostałych procesów możemy mówić o kontynuacji tego, co zaczęło się już przed 1989 rokiem.
Deruralizacja
Stopniowe zmniejszanie się udziału ludności wiejskiej w całej populacji kraju, trwało przez cały XX wiek. W latach 1910-1913 udział ludności wiejskiej szacowany był na ponad 70 %, a w 1990 roku już na nieco ponad 38 % (Frenkel 2003). Na początku lat 90. deruralizacja uległa zahamowaniu i przez 10 lat statystyki przedstawiały się podobnie jak w 1990 roku. Na postępujące zmniejszanie się udziału ludności wiejskiej wpływ miały takie czynniki jak: ruch naturalny, migracje wewnętrzne między miastem a wsią, migracje zagraniczne oraz zmiany w podziale administracyjnym kraju. Od 2002 do 2007 roku odnotowano nawet wzrost liczby ludności wiejskiej. Możemy więc mówić o reruralizacji.
Zatrudnienie ludności wiejskiej w 1988 i 1993 roku.
Na to czy na obszarach wiejskich przybywa mieszkańców, wpływ ma różnicowanie się tych obszarów. Na wsiach oddalonych od dużych ośrodków miejskich ubywa ludzi – wyjeżdżają do szkoły, do pracy. Natomiast przybywa mieszkańców na obszarach podmiejskich, gdzie ludzie mają na tyle blisko pracę i uczelnię, że nie muszą wyprowadzać się ze swoich wiosek.
W zasięgu miast o średniej wielkości następuje szybki rozwój funkcji pozarolniczych – zmienia się struktura aktywności ekonomicznej, zatrudnienie i wykształcenie. Niektóre obszary bardzo szybko się urbanizują.
Dezagraryzacja
Jest to zjawisko występujące już od początku XX wieku. Przez cały ten czas stopniowo maleje udział rolnictwa w tworzeniu PKB, który jest jedną z miar ograniczania się agrarności. W Europie Środkowej powoli rolnicze regiony tracą swój charakter. Po 1990 roku zaobserwowano znaczne przyspieszenie tego procesu. Widać to właśnie po udziale rolnictwa w PKB.
Miarą agrarności jest też odsetek zatrudnionych lub utrzymujących się z rolnictwa. To jednak powoduje trudności w określeniu poziomu dezagraryzacji. Wynika to z różnego definiowania rolniczości. Jednak, niezależnie od podejścia do problemu, analizy wskazują na to, że w okresie transformacji wzrósł poziom dezagraryzacji. Na początku transformacji zanotowano spadek zatrudnienia w gospodarce. Na obniżenie zatrudnienia w rolnictwie wpłynęła likwidacja ok. 300 tysięcy miejsc pracy (w PGR-ach).
Restratyfikacja
Zmiany udziału „kategorii agrarnych” w strukturze społeczno-zawodowej Polski (w %). Czy nasz konkurs rolniczy i Wasze historie potwierdzą te dane?
W okresie PRL-u powstała bardzo duża grupa chłopów – robotników, która niemal zupełnie zniknęła w czasie transformacji. Pojawiła się tendencja wielozawodowości. Powodem był wielofunkcyjny rozwój wsi i rolnictwa. Równocześnie grupa rolników konsekwentnie się kurczyła i zmniejszał się wkład rolników w społeczeństwo. Upadł też mit rolnika jako żywiciela narodu.
W latach 90. XX wieku zmalazło zatrudnienie w przedsiębiorstwach należących do państwa, coraz więcej osób zatrudniało się w firmach prywatnych. Na wsiach pojawili się bezrobotni. Transformacja przyniosła również zmniejszanie się liczby kategorii zawodowych, które były związane z rolnictwem.
Konkurs rolniczy
Na obniżenie zatrudnienia w rolnictwie wpłynęła likwidacja ok. 300 tysięcy miejsc pracy (w PGR-ach)
Wiele zostało już napisane na temat przemian polskiej wsi po 1989 roku. Temat jednak nie został wyczerpany. To, co działo się w latach 90. XX wieku i pierwszych latach XXI wieku znacząco wpłynęło na obecne rolnictwo. Proces transformacji jest na tyle złożony, że nie jesteśmy w stanie całościowo go tutaj zaprezentować. Dlatego zwracamy się do rolników z „Pamiętnikiem Rolnika„. Ten konkurs rolniczy to doskonała okazja do zebrania historii rolników, którzy doświadczyli skutków przemian, a nawet brali w nich czynny udział. Do 28 lutego 2018 roku czekamy na Wasze historie i liczymy na to, że pozwolą one uzupełnić obraz polskiej wsi w latach 1990-2013.
