Kwasica u krów: przyczyny, objawy i postępowanie

Kwasica u krów należy do najważniejszych zaburzeń metabolicznych występujących w stadach bydła mlecznego. Wyróżnia się postać podkliniczną, określaną jako Subclinical ruminal acidosis lub Subacute ruminal acidosis (SARA), oraz kwasicę kliniczną (Acute acidisis). W rozwoju kwasicy dochodzi do powstawania w żwaczu dużych ilości kwasu mlekowego oraz toksycznych amin (histaminy i tyraminy). Zmiany pH treści żwacza prowadzą do kwasicy metabolicznej.

Kwasica u krów – duży problem

Postać kliniczna występuje obecnie rzadko, przeważnie dotyczy pojedynczych krów w stadzie, natomiast postać podkliniczna (SARA) stanowi duży problem, zarówno diagnostyczny, jak i ekonomiczny. Szacuje się, że ta postać może dotyczyć 20 do ponad 30% krów. W praktyce profilaktyka tego schorzenia u zwierząt produkujących w szczycie laktacji powyżej 50 kg mleka dziennie jest dużym wyzwaniem.

Kwasica u krów jest skutkiem popełnianych błędów żywieniowych. Wysoko wydajne krowy wymagają z jednej strony pokrycia potrzeb energetycznych, natomiast z drugiej strony wszelkie zabiegi czynione w tym celu nie mogą zakłócać fizjologicznego funkcjonowania żwacza. Niewątpliwie dawki pokarmowe zawierające duże ilości łatwo fermentujących węglowodanów zapewniają wysoką podaż energii potrzebnej do syntezy wielu litrów mleka, niestety jednocześnie mogą obniżać pH treści żwacza, przyczyniając się do kwasicy. Nie jest to jedyna przyczyna występowania kwasicy.

Postać kliniczna występuje obecnie rzadko, przeważnie dotyczy pojedynczych krów w stadzie, natomiast postać podkliniczna (SARA) stanowi duży problem.

Do powstania choroby dochodzi najczęściej po spożyciu nadmiernych ilości łatwo fermentujących węglowodanów lub po zmianie składu dawki pokarmowej z przewagą pasz treściwych, co ma miejsce głównie na początku laktacji. Przy stosowaniu obecnie funkcjonujących systemów żywienia krów, subkliniczna kwasica żwacza powinna być postrzegana jako zaburzenie metaboliczne dotyczące większej liczby osobników w stadzie, grupy technologicznej (szczyt laktacji), a nie do pojedynczego zwierzęcia.

Jako najważniejsze przyczyny kwasicy można wymienić:

• stosowanie dużych ilości pasz zawierających nadmiar łatwo fermentujących węglowodanów (cukier, skrobia) zawartych w ziarnach i śrutach zbożowych, melasie, zwłaszcza przy jednoczesnej małej zawartości włókna;
• niewłaściwa struktura dawki TMR (nadmierne rozdrobnienie, brak cząstek długich – złe ustawienie noży tnących w wozie paszowym), co powoduje sortowanie paszy przez zwierzęta i większe pobranie skrobi, a mniejsze włókna. Niedobór efektywnego włókna (FeNDF), wpływającego stymulująco na motorykę żwacza, jednocześnie wpłynie na przeżuwanie i wydzielanie śliny. Trzeba wziąć pod uwagę, że zawsze procesy fermentacyjne w żwaczy zaburza stosowanie pasz pylistych lub nadmiernie rozdrobnionych, czy też okresowe braki paszy;
• ograniczony dostęp do paszy (np. zbyt mało miejsca przy stole paszowym) lub zbyt długie przerwy pomiędzy kolejnymi karmieniami, a duża ilość paszy spożyta jednorazowo (tzw. błędy organizacyjne);
• stosowanie w żywieniu dużych ilości kiszonek, zwłaszcza z liści buraczanych, lub kiszonek złej jakości, zawierającymi nadmiar kwasu mlekowego i masłowego, o zbyt niskim pH (obecnie w stadach wysoko wydajnych jest to już historyczne ujęcie przyczyn kwasicy);
• stosowanie dużej ilości soczystej młodej trawy, jęczmienia, niedojrzałej kukurydzy, owsa, żyta oraz zjedzenie dużej ilości owoców,
• gwałtowne przejście z pasz objętościowych, bogatych w celulozę na pasze węglowodanowe, bez wcześniejszego okresu przyzwyczajania;
• rzadką przyczyną może być również nadmiar długołańcuchowych kwasów tłuszczowych w dawce.

Podatną grupą krów na podkliniczną kwasicę są także krowy pierwiastki o małej masie ciała, które zostały włączone do stada podstawowego. Niska masa ciała w porównaniu z krowami wieloródkami są w tym przypadku powodem ich zdominowania, co pociąga za sobą utrudniony dostęp do paszy.

Kwasica jest skutkiem popełnianych błędów żywieniowych. Wysoko wydajne krowy wymagają z jednej strony pokrycia potrzeb energetycznych, natomiast z drugiej strony wszelkie zabiegi czynione w tym celu nie mogą zakłócać fizjologicznego funkcjonowania żwacza.

Kwasica u krów zwiększa ilość kwasu mlekowego

Następstwem wyżej wymienionych błędów żywieniowych jest nadmierne gromadzenie się w żwaczu dużych ilości lotnych kwasów tłuszczowych (LKT), w wyniku początkowego wzrostu wszystkich bakterii treści żwacza. W wyniku dużej podaży dużej ilości cukrów prostych (skrobia, sacharoza) dochodzi do zmian w składzie mikroflory żwacza w szczególności do silnego namnożenia się Stereptococcus bovis i laseczek kwasu mlekowego.

W wyniku tego dochodzi do obniżania się wartości pH i upośledzenia produkcji LKT. Obniżające się pH powoduje spadek ilości bakterii rozkładających włókno (celulolitycznych). Jednocześnie wzrasta ilość bakterii Gran-dodatnich, głównie Streptococcus bovis wykorzystujących cukier i produkujących m.in. kwas mlekowy. Przy ciągłym dostępie do łatwo fermentujących węglowodanów kierunek fermentacji w żwaczu zostaje przestawiony na produkcję coraz większych ilości kwasu mlekowego przez bakterie Laktobacillus sp.

Wytwarzany kwas mlekowy występuje pod postacią dwóch izomerów D i L. Nadmiar tego kwasu prowadzi do atonii żwacza, giną bakterie i wymoczki (przy pH niższym niż 5,3). Dostające się izomery kwasu mlekowego do krwi, powodują zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej (m.in. niedobór wodorowęglanów, obniżenie pH), elektrolitowej, prowadząc do kwasicy metabolicznej. Dochodzi do obniżenia poziomu wapnia (Ca) we krwi, prowadząc do zalegania. W skrajnych przypadkach pH może ulec obniżeniu poniżej 5,0. Jednak najczęściej waha się ono w granicach 4,8–5,0 (kwasica kliniczna) lub częściej 5,3–5,5 (kwasica podkliniczna). Tempo rozwoju kwasicy oraz nasilenie objawów zależy od rodzaju i ilości zjedzonej paszy lub popełnianych błędów żywieniowych (patrz tab. 1).

Długotrwały nadmiar kwasu mlekowego działa drażniąco na błonę śluzową żwacza i innych przedżołądków. Następuje chemiczne uszkodzenie ściany żwacza, nieprawidłowe rogowacenie i złuszczania się komórek nabłonka – parakeratoza żwacza. Zniszczona śluzówka stanowi otwarte wrota do przenikania do krwiobiegu bakterii (Sphaerophorus necrophorus i Corynebacterium pyogenes) oraz grzybów, które mogą powodować stany zapalne i ropnie wątroby. Zmieniony płyn żwaczowy (pH, ciśnienie osmotyczne) przechodząc do dalszych odcinków przewodu pokarmowego wpływa na bakterie w jelicie grubym i powoduje biegunki. Toksyczne substancje dostające się do krwiobiegu mogą przyczyniać się także do uszkodzenia tworzywa racicowego, zaburzeń w jego ukrwieniu, powodując ochwat (laminitis).

Odpowiednie żywienie krów jest ściśle powiązane z z odpowiednim przygotowaniem dawki pokarmowej, w tym rozdrobnieniem pasz.

Objawy kwasicy u krów

Kwasica u krów może przebiegać w postaci podklinicznej (SARA), klinicznej lub przewlekłej. Pierwsza postać dominuje obecnie w hodowlach krów wysoko wydajnych. Podostra kwasica żwacza jest najczęściej definiowana jako wielokrotnie występujące przez dłuższy czas obniżenie pH do wartości pomiędzy 5,5–5,2 (musi to być ok. 4–6 godzin) w wyniku spożycia nadmiary łatwo fermentowanych węglowodanów i/lub niedoborem fizycznie efektywnego włókna (FeNDF). Niskie pH spowodowane nadmierną akumulacją LKT jest wówczas bez przedłużonej akumulacji kwasu mlekowego. W pewnym stopniu przywracane jest do normy przez własne fizjologiczne procesy zachodzące w żwaczu (Megasphaera elsdenii and Selenomonas ruminantium przekształcają kwas mlekowy).

Fizjologicznie pH płynnej treści żwacza waha się znacznie w ciągu 24 godzin (0,5–1 jednostek) i jest utrzymywane w normie wynoszącej 6,2–6,8 przez dynamiczną równowagę pomiędzy spożyciem ulegających fermentacji węglowodanów, zdolnością buforową żwacza, podażą lekko zasadowej śliny i szybkością wchłaniania LKT ze żwacza. Krótkotrwałe zmiany kwasowości treści żwacza po których pH „wraca do fizjologicznej normy” zazwyczaj nie wywołują żadnych objawów chorobowych.

Objawy kwasicy podklinicznej żwacza.

Pierwsze objawy kwasicy podklinicznej to głównie zmniejszenie pobrania paszy (widoczna cykliczność spadku pobrania paszy przy nadmiernej zawartości skrobi w dawce), zmniejszenie produkcji mleka, niższa zawartość tłuszczu w mleku, obniżona kondycja zwierząt. Występowanie biegunek (kał rzadki, stosunkowo jasny). Biegunka może wystąpić w okresach niskiego pH żwacza, jednak należy tu brać pod uwagę inne czynniki żywieniowe lub zakaźne. W grupie żywieniowej lub stadzie wzrasta liczba krów z kulawiznami i procent brakowania.

Niezbilansowane żywienie krów cielnych prowadzących do podklinicznej kwasicy wywiera niekorzystne oddziaływanie na płód i potomstwo.

W stadach ze stwierdzoną kwasicą podkliniczną można zaobserwować szereg schorzeń towarzyszących (wtórnych), takich jak ropnie wątroby, stany zapalne błony śluzowej macicy, mastitis, syndrom tłustej krowy, ropnie puszki racicowej, ochwat. Niezbilansowane żywienie krów cielnych prowadzących do podklinicznej kwasicy wywiera niekorzystne oddziaływanie na płód i potomstwo (poprzez siarę i mleko, występowanie schorzeń u krów matek). Łożysko w tym przypadku nie stanowi bariery ochronnej.

Na występowanie subklinicznej kwasicy żwacza wskazuje pH poniżej 5,5. W przypadku oceny na podstawie grupy żywieniowej obniżenie pH <5,5 występuje u co najmniej 25% badanych krów. Badanie to powinno być wykonane na grupie co najmniej 8–12 zwierząt z grupy żywieniowe/stada, ponieważ u bydła występują duże wahania pH żwacza. Do badania należy wybrać tylko zwierzęta zdrowe, w dobrej kondycji (każdy spadek pobrania paszy przyczynia się do spadku pH w żwaczu). Badanie należy wykonać w czasie, gdy występuje najniższe pH w żwaczu (patrz tab. 2).

Kwasica u krów w postaci klinicznej

Występuje, gdy pH treści żwacza w wyniku nagromadzenia się dużych ilości kwasu mlekowego obniża się do wartości ok. 5,0 lub nieco poniżej i utrzymuje się przez dłuższy okres doby. Objawom klinicznym zawsze towarzyszy wyraźny spadek mleczności i zawartości w nim tłuszczu oraz zmiany jakości mleka (stosunek tłuszczu do białka<1, wzrost SH oraz Cl, Na, K, spadek zawartości mocznika). U zdrowych klinicznie zwierząt stosunek bakterii Gram-ujemnych do Gram-dodatnich w żwaczu wynosi 60:40, przy kwasicy klinicznej wzrasta ilość bakterii Gram-dodatnich (stosunek ten wynosi wówczas 20:80).

Procesy zachodzące w żwaczu prowadzą do wystąpienia bólu, który objawia się zgrzytaniem zębami.

Pierwsze objawy występują zwykle 12 do 24 godzin od zastosowania znacznych ilości łatwo fermentujących węglowodanów. Na początek zauważalny jest brak koordynacji ruchowej oraz niezborność ruchowa, np. zataczanie się, chwiejny chód (ataksja). Krowy wyraźnie tracą apetyt, występują objawy ślepoty oraz szybko postępujące osłabienie. Procesy zachodzące w żwaczu prowadzą do wystąpienia bólu, który objawia się zgrzytaniem zębami. Zwierzęta zalegają.

Temperatura cała zwykle jest obniżona (o 1–2 °C), wzrasta liczba tętna do 140–180/min, a puls staje się słaby. W ciężkich przypadkach zwierzęta padają. Jeżeli zwierzęta z kwasicą żwacza przeżyły ponad dobę, może wystąpić biegunka prowadząca od odwodnienia. Okolica odbytu i ogona jest pobrudzona jasnym, o kwaśnym zapachu kałem. Odchody mogą być z domieszkami krwi i strzępami zmacerowanej błony śluzowej przedżołądków. Toksyny bakteryjne przenikając do krwioobiegów są przyczyną ropni wątroby, zapalenia żwacza lub uszkadzają tworzywo racicowe.

Diagnostyka opiera się na wywiadzie (głównie ustalenie objawów, liczby zwierząt w stadzie z objawami i wykrycie popełnianych błędów żywieniowych, np. ocena wartości pokarmowej dawek, analiza kiszonek (LKT), analiza struktury dawki na sitach paszowych, użycie sit kałowych) oraz na badaniu treści żwacza w szczególności określeniu pH (patrz tab. 1) oraz żywotności wymoczków.

Jak zapobiegać kwasicy podklinicznej u bydła?

Zapobieganie i terapia kwasicy u krów

Działania profilaktyczne polegają na przestrzeganiu zasad prawidłowego żywienia, unikaniu sytuacji mogących wywołać u krów niestrawności podkliniczne, zwłaszcza w okresie okołoporodowym i na początku laktacji. W okresie przejściowym (od 3 tygodnia przed do 3 tygodnia po porodzie) zwiększenie ilości paszy treściwej w dawce pokarmowej pozwala mikroorganizmom żwacza na odpowiedni rozwój i zaadaptowanie się się do wysokoenergetycznych pasz treściwych bogatych w skrobię (węglowodanów niestrukturalnych) stosowanych po wycieleniu.

Niezwykle ważne jest, by krowy miały zapewniony równy dostęp do stołu paszowego (nie blokowały sobie wzajemnie dostępu do pożywienia).

Brodawki żwacza muszą w tym okresie się odbudować, wzrosnąć, chociaż pełny ich wzrost następuje dopiero ok. 4 tygodnia laktacji. Na początku laktacji dawki pokarmowe muszą zawierać wyższą koncentrację składników odżywczych, w tym energii, aby skompensować zmniejszone pobieranie suchej masy. Kluczem do zapobiegania wystąpieniu podostrej kwasicy jest zapewnienie adaptacji mikroorganizmów żwacza do diety o dużym udziale pasz treściwych.

Podostrea kwasica żwacza może być również spowodowane przez błędy w częstotliwości podawania paszy lub formułowaniu dawki pokarmowej (np. korzystanie z danych tabetycznych dotyczących wartości pokarmowej pasz) lub niedobór włókna strukturalnego. Jako przyczyna możliwe są również błędy w mieszaniu dawek w wozie paszowym (brak regulacji) i nieuwzględnianie zmiany wilgotności poszczególnych pasz.

Sortowanie pasz jest podstawowym problemem, może zdarzyć się, że cząstki długie ok. 4 cm będą pobierania znacznie później lub wcale. Problem ten jest istotny zwłaszcza w okresie lata. Zapobiega temu odpowiednia wilgotność dawki oraz np. stosowanie płynnej melasy, która zlepia poszczególne pasze. Dlatego też zaleca się układanie dawek wg rzeczywistej wartości pokarmowej pasz i ocenę struktury TMR-u na sitach paszowych.

Odpowiednie przygotowanie dawki paszowej jest niezwykle istotne, dlatego zaleca się układanie dawek wg rzeczywistej wartości pokarmowej pasz i ocenę struktury TMR-u na sitach paszowych.

Dodatki buforujące pH

Ważnym aspektem profilaktycznym przy stosowaniu w żywieniu krów dużych ilości pasz treściwych (powyżej 50%) jest podawanie dodatków buforujących pH treści żwacza. Powszechnie stosowanym buforem jest kwaśny węglan sodu, którego podaje się 150 do 250 g/szt. (0,5 0 1,5 % SM) lub można stosować łącznie kwaśny węglan sodu z tlenkiem magnezu w proporcji 3:1 (2:1). Istnieją też inne bufory żwaczowe (np. węglan potasu). Dobrymi związkami buforującymi dla przeżuwaczy okazały się także różnego rodzaju naturalne substancje, np. bentonit, dolomit, zeolit, czy specjalna odmiana węgla brunatnego. Różnicę kationowo-anionową (z ang. DCAD) stosuje się do ilościowej oceny zdolności buforowania diety. Dawka pokarmowa krów zagrożonych podkliniczną kwasicą powinna być formułowana tak, aby zapewnić DCAD >250 mEq/kg suchej masy.

Leczenie kwasicy u krów powinno być adekwatne od stanu zwierzęcia oraz powinno uwzględniać liczbę chorych zwierząt w grupie technologicznej/stadzie. Jest zatem konieczność wcześniejszego zdiagnozowania problemu. Leczenie przypadków klinicznych należy powierzyć lekarzowi weterynarii!

Leczenie kwasicy powinno być adekwatne od stanu zwierzęcia oraz powinno uwzględniać liczbę chorych zwierząt w grupie technologicznej/stadzie.

Korekcja dawki pokarmowej

W przypadkach podklinicznych postępowanie jest zbliżone do niestrawności prostej. Pierwszym zabiegiem jest wycofanie z żywienia czynnika prowadzącego do podklinicznej kwasicy, a więc korekcja dawki pokarmowej. W celu szybkiego przywrócenia funkcji żwacza można podawać preparaty zawierające w swoim składzie propioniany, siarczan magnezu lub inne dodatki. Zastosowanie mają także preparaty zawierające żywe kultury drożdży lub innych mikroorganizmów (np. szczepy lactobacillus, enterokoki, propionibakterie). Ich działanie polega na zapobieganiu ponadnormatywnemu spadkowi pH treści żwacza. Dzieje się to w wyniku stymulowania rozwoju bakterii wykorzystujących kwas mlekowy i wzrostu bakterii celulolitycznych (poprawa wykorzystania węglowodanów strukturalnych).

Ich stosowanie wpływa korzystnie zarówno na poprawę pobrania suchej masy dawki, a przez to na poprawę wydajności mleka, jak również na stabilizację procesów trawiennych w żwaczu. Badania ostatnich lat wskazują na dużą skuteczność w profilaktyce i terapii kwasicy preparatów opartych na polifenolach roślinnych. Również w skład takich preparatów mogą wchodzić witaminy oraz ekstrakty ziołowe stymulujące ukierunkowany rozwój mikroorganizmów w treści żwacza. Od lat metodą jest również przetaczanie treści żwacza (10–15 l) od zdrowej krowy. Dodatkowo, podawane dobrej jakości siano zawsze stabilizuje mikroflorę żwacza.

Zobacz również:

• Dlaczego należy dbać o żwacz krów?
• Blattin: analiza TMR przez sito
• Dobry TMR: co go charakteryzuje?

Obserwuj nas w Google News. Bądź na bieżąco!